Tổng quan về hiện trạng phát triển thủy điện nhỏ ở các nước thành viên mới và chuẩn bị gia nhập liên minh Châu Âu

Thủy điện nhỏ đóng vai trò chủ yếu trong việc phát triển nguồn năng lượng tái tạo của Liên minh Châu Âu, đặc biệt là trong Châu Âu mở rộng. Song song với phát triển nhu cầu điện, các thỏa thuận quốc tế trong việc giảm khí nhà kính (như nghị định thư Kyoto), sự suy thoái môi trường từ việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch, và thực tế là ở rất nhiều nước Châu Âu, thủy điện lớn đã và đang được khai thác hết, do vậy, phát triển thủy điện nhỏ đang được quan tâm.

Xu hướng này đã được nêu bật trong Sách trắng của Uỷ ban Châu Âu về năng lượng tái tạo Uỷ ban phát điện từ năng lượng tái tạo của Ủy ban Châu Âu. Cả hai tổ chức này đều thống nhất quan điểm rằng cần phải tăng cường việc sử dụng năng lượng tái tạo để giảm các tác động môi trường, đảm bảo an ninh cung cấp năng lượng và phát triển bền vững. Hướng dẫn này đã thiết lập các mục tiêu quốc gia cho tiêu thụ năng lượng từ nguồn năng lượng tái tạo, thúc đẩy các chính sách hỗ trợ quốc gia, kêu gọi các nước thành viên đơn giản hóa các thủ tục hành chính trong quá trình cấp phép và để bảo đảm kết nối với hệ thống truyền tải và phân phối điện từ các nguồn năng lượng tái tạo.

Theo Hướng dẫn năng lượng tái tạo, nguồn phát điện từ năng lượng tái tạo cần phải cung cấp 22% điện năng đến năm 2010 trong những quốc gia thành viên hiện tại của EU. Nhưng vào ngày 1/5/2004, 8 nước Đông Âu và 2 nước Địa Trung Hải (Cộng hòa Séc, Cyprus, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Malta, Ba Lan, Slovakia, Slovenia) đã gia nhập EU. Bungari, Rumani và Thổ Nhĩ Kỳ sẽ gia nhập EU trong tương lai gần. Do vậy, mục tiêu quốc gia cho các thành viên mới và các ứng viên của EU trong việc đóng góp điện năng phát từ năng lượng tái tạo so với tổng điện năng tiêu thụ đến năm 2010 đã thay đổi. Các số liệu thống kê chỉ ra rằng 2 quốc gia, Latvia và Slovenia có mục tiêu cao nhất trong việc đóng góp phát điện từ nguồn năng lượng tái tạo đến năm 2010.

Từ hơn 100 năm qua, thủy điện nhỏ đã được khai thác để phát điện ở những quốc gia này, trừ Malta và Cyprus. Những quốc gia dẫn đầu là Cộng hòa Séc, Rumani, Ba Lan, Thổ Nhĩ Kỳ, Bungari, Slovenia và Slovakia. Hiện tại, hầu hết ở tất cả các thành viên mới, thủy điện nhỏ là nguồn chiếm ưu thế trong việc phát điện từ năng lượng tái tạo. Có một điểm thú vị khi so sánh phần trăm của thủy điện trong phát điện từ nguồn năng lượng tái tạo ở những nước được phân tích: hầu hết ở tất cả những nước thủy điện là nguồn chiếm ưu thế trong phát điện từ năng lượng tái tạo. Thủy điện nhỏ được ước tính chiếm khoảng 4,6% tổng điện năng phát từ thủy điện ở những nước thành viên mới và ứng viên của EU. Không một nguồn năng lượng tái tạo nào khác (gió, biomass,…) có thể so sánh được với thủy điện nhỏ ở những nước này.

Giống như 15 nước thành viên của EU, những thành viên mới không có sự thống nhất trong việc xác định ngưỡng công suất thủy điện nhỏ (Ba Lan < 5 MW, Latvia < 2 MW và Estonia < 1 MW), vì vậy, bài viết này sử dụng ngưỡng công suất cho thủy điện nhỏ là < 10 MW. Con số này được Uỷ ban thủy điện nhỏ Châu Âu (ESHA), Uỷ ban Châu Âu và Hiệp hội sản xuất và phân phối điện thế giới (UNIPEDE) chấp nhận áp dụng.

Tính đến nay, hơn 82% tiềm năng khả thi về kinh tế đã được khai thác ở những nước thành viên cũ của EU 15. Tỷ lệ khai thác nguồn thủy điện nhỏ ở EU 10 ít hơn gần 2 lần so với EU 15 và rất nhỏ ở những quốc gia chuẩn bị gia nhập (5,8%).

Tình hình khai thác thủy điện nhỏ ở những nước thành viên mới của Châu Âu như sau: lớn nhất là những nước Cộng hòa Séc, Rumani, Slovenia và Bungari (từ 40% đến 60% tiềm năng khả thi về kinh tế), ở Estonia, Latvia và Lithuania (khoảng 15 đến 20%), Thổ Nhĩ Kỳ 3%. Tiềm năng khả thi về kinh tế ước tính vào khoảng 26 TWh/năm ở những nước thành viên mới và những nước chuẩn bị gia nhập. Phần lớn tiềm năng này nằm ở Thổ Nhĩ Kỳ (chiếm khoảng 80% tương ứng với 19.300 GWh/năm). Ba Lan và Rumani đứng hàng thứ 2, nhưng tiềm năng chỉ bằng 1/6 đến 1/10 của Thổ Nhĩ Kỳ. Nhóm thứ 3 là các nước Cộng hòa Séc, Slovenia, Bungari và Slovakia. Tiềm năng khả thi về kỹ thuật của những nước này từ 755 đến 2800 GWh/năm và tiềm năng khả thi về kinh tế của những nước này từ 700 đến 1.480 GWh/năm. Tiếp sau đó là Latvia và Lithuania, cuối cùng là Estonia và Hungary  (hai nước này chỉ có một vài trạm thủy điện nhỏ tồn tại).

Ở những nước EU-15 cũ, có khoảng 1.400 trạm thủy điện nhỏ đang vận hành với quy mô trung bình là 0,7 MW. Ở các nước EU-10 (mới) có khoảng 2.770 trạm thủy điện nhỏ (quy mô trung bình là 0,3 MW) và với các nước ứng viên là 390 trạm (quy mô trung bình là 1,6 MW). Qua những con số trên có thể nhận thấy là ở những nước thành viên mới của EU (10 nước) phổ biến các nhà máy thủy điện nhỏ (với quy mô công suất trung bình chỉ bằng ½ so với các nước EU-15). Trong khi đó, ở những nước ứng viên, quy mô công suất trung bình của các trạm thủy điện nhỏ xấp xỉ 2 lần so với các nước EU-15. Thực tế là những trạm thủy điện thuộc các nước EU-15 đã được xây dựng từ lâu và đã trải qua nhiều năm vận hành. Các nước thành viên mới và ứng viên, đặc biệt là các nước ứng viên có các nhà máy thủy điện nhỏ mới xây dựng và vận hành.