Chiến lược và hợp tác thúc đẩy chuyển đổi năng lượng Việt Nam - Cơ hội, thách thức từ các góc nhìn

Các diễn giả tham dự Hội thảo có đại diện Cục Điện lực và Năng lượng tái tạo - Bộ Công Thương, Viện Năng Lượng, Đại sứ quán Hoa Kỳ, Cơ quan phát triển quốc tế Hoa Kỳ (USAID), Tập đoàn điện lực Việt Nam EVN, Trung tâm Điều độ Hệ thống điện quốc gia, và các đại diện GE Việt Nam. Hội thảo thu hút sự tham gia đông đảo của hơn 150 đại diện các đơn vị, chuyên gia trong lĩnh vực năng lượng và cơ quan thông tấn báo chí. 

Nhu cầu năng lượng ngày càng cao

Mở đầu Hội thảo, ông Hoàng Tiến Dũng, Cục trưởng Cục Điện lực và Năng lượng tái tạo - Bộ Công Thương cho biết Việt Nam là một nền kinh tế năng động nên nhu cầu sử dụng năng lượng, đặc biệt là điện năng, cũng ngày càng tăng cao. “Giai đoạn 2011-2020, điện thương phẩm của Việt Nam đạt mức tăng trưởng bình quân là 9,6 %/năm. Dự kiến giai đoạn 2021-2030, mức tăng trưởng điện thương phẩm bình quân sẽ đạt 8,52 % ở kịch bản cơ sở và 9,36 % ở kịch bản cao. Tính đến hết năm 2021, công suất hệ thống điện của Việt Nam đã đạt khoảng 76.620 MW. Quy mô hệ thống điện Việt Nam được đánh giá lớn nhất Đông Nam Á, đủ đáp ứng nhu cầu phục vụ phát triển kinh tế - xã hội”, ông Dũng cho biết.  

Ông Hoàng Tiến Dũng, Cục trưởng Cục Điện lực và Năng lượng tái tạo - Bộ Công Thương.

Việt Nam đã và đang đẩy mạnh chuyển đổi ngành năng lượng, theo đó giảm dần nguồn điện sử dụng nhiên liệu hóa thạch, ưu tiên phát triển các nguồn điện năng lượng tái tạo, năng lượng mới và sạch. Trong những năm gần đây, năng lượng tái tạo có sự phát triển mạnh mẽ. Tính đến hết năm 2021, tổng công suất đặt các nguồn điện gió, điện mặt trời đạt 20.670 MW, chiếm gần 27% tổng công suất đặt toàn hệ thống. Sản lượng điện từ nguồn điện này đã đạt 31,5 tỷ kWh, chiếm 12,27% tổng sản lượng điện sản xuất toàn hệ thống.

Hiện Việt Nam đã đưa ra nhiều cơ chế chính sách nhằm đạt được mục tiêu chuyển dịch năng lượng bền vững phù hợp với định hướng chiến lược theo Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị cũng như các cam kết của Chính phủ về giảm phát thải ròng bằng 0. Ngay sau COP 26, Thủ tướng Chính phủ đã thành lập Ban Chỉ đạo quốc gia triển khai thực hiện cam kết của Việt Nam tại COP26. Theo đó, Thủ tướng Chính phủ làm Trưởng Ban, các thành viên gồm nhiều Bộ/ban ngành. Đồng thời giao 8 nhóm nhiệm vụ để triển khai sâu rộng, quyết liệt.

Với vai trò là cơ quan quản lý ngành năng lượng, Bộ Công Thương đã tham mưu, tư vấn xây dựng cơ chế chính sách về phát triển năng lượng, điện lực trình Thủ tướng Chính phủ; đồng thời chỉ đạo các Tập đoàn, doanh nghiệp đảm bảo năng lượng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Bên cạnh đó, Bộ Công Thương xây dựng, triển khai nhiều chương trình nhằm đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng; bảo vệ tài nguyên thiên nhiên; đẩy mạnh hợp tác quốc tế song phương, đa phương thúc đẩy chuyển đổi năng lượng tại Việt Nam.

Trong dự thảo Quy hoạch điện 8, Bộ Công Thương đã nghiên cứu phát triển hệ thống điện theo hướng xanh và bền vững, phù hợp với cam kết tại COP26. Cụ thể, đặc mục tiêu khai thác tối đa và hợp lý các nguồn năng lượng sơ cấp để sản xuất điện như khí thiên nhiên, năng lượng tái tạo; không phát triển thêm các nhà máy nhiệt điện than mới sau năm 2030, xem xét chuyển đổi một số nguồn điện trong quy hoạch sử dụng than sang sử dụng sử dụng LNG; chuyển đổi dần các nhà máy nhiệt điện than, khí sang sử dụng năng lượng sinh khối, amoniac hoặc hydro khi phù hợp; đẩy mạnh phát triển các nguồn điện gió, điện mặt trời, ưu tiên phát triển các dự án năng lượng tái tạo cung cấp điện trực tiếp cho các cơ sở sản xuất công nghiệp và dân dụng, các loại hình thủy điện tích trữ, thủy điện trên hồ thủy lợi, điện sinh khối, điện chất thải rắn và năng lượng tái tạo khác; đẩy mạnh chương trình sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả…

Hội thảo thu hút sự tham gia của hơn 150 đại diện đến từ Bộ Công Thương, EVN, Viện nghiên cứu chính sách, chuyên gia, doanh nghiệp và cơ quan thông tấn báo chí.

Thách thức trên con đường tiến đến mục tiêu net zero

TS. Nguyễn Ngọc Hưng, Trưởng phòng Kinh tế năng lượng, Viện Năng Lượng - Bộ Công Thương, đã trình bày về các vấn đề hiện trạng phát triển năng lượng Việt Nam. Theo các thống kê của Viện Năng Lượng, trong vòng năm năm từ 2015-2020, quy mô hệ thống năng lượng sơ cấp nước ta đã tăng 1,5 lần, từ 63 KTOE lên 95.762 KTOE. Tổng tiêu thụ năng lượng cuối cùng tăng từ 47.561 lên 66.014 KTOE. “Từ một nước xuất khẩu năng lượng, năm 2015, Việt Nam đã trở thành nước nhập khẩu năng lượng”, ông Hưng cho biết. 

Theo ông Hưng, lượng phát thải do các hoạt động năng lượng gây ra cũng tăng tương ứng từ 158 Mt-CO2 lên 273 Mt-CO2. Dự báo phát thải đỉnh sẽ rơi vào khoảng năm 2030, với nhu cầu tiêu thụ tương đương 154 triệu TOE, tổng phát thải khoảng 401 Mt-CO2. Giai đoạn 2030-2050, xu thế năng lượng sẽ giảm dần các nguồn năng lượng hóa thạch (than, dầu), tăng cường các nguồn năng lượng ít phát thải, năng lượng sạch và năng lượng tái tạo (sinh khối, nhiên liệu sinh học, khí). Đồng thời, tăng mạnh năng lượng gió và mặt trời, chiếm tỷ trọng cao trong tổng năng lượng sơ cấp. Nhiên liệu hydro được dự báo sẽ tích cực tham gia vào thị trường từ sau năm 2040. 

Theo Báo cáo triển vọng năng lượng 2021 mới công bố, dự báo mức cung năng lượng sẽ tăng gấp đôi vào năm 2030 và gấp 4 lần vào năm 2050. Dựa theo kịch bản net zero, năng lượng gió, mặt trời và thủy điện sẽ chiếm khoảng 75% nguồn cung, than sẽ bị loại bỏ vào năm 2050. Đồng thời, cần có kế hoạch điện khí hóa cho tất cả các ngành. Do đó, EOR21 khuyến nghị điện khí hóa trong tất cả các lĩnh vực. 

TS. Nguyễn Ngọc Hưng, Trưởng phòng Kinh tế năng lượng, Viện Năng Lượng - Bộ Công Thương.

Theo ông Hưng, thuận lợi lớn của Việt Nam trong quá trình chuyển dịch năng lượng xanh là sự quan tâm, chỉ đạo của Đảng, Nhà nước đã tạo đà cho ngành năng lượng tái tạo phát triển nhanh, tương đối đồng bộ trong tất cả các phân ngành. Bên cạnh đó, nguồn năng lượng tái tạo cũng được đánh giá đa dạng, phong phú. Việt Nam cũng nằm trong khu vực có tiềm năng giao thương năng lượng thuận lợi trong khu vực và trên thế giới. 

Tuy nhiên, thách thức của ngành năng lượng cũng không ít. Theo đại diện Viện Năng Lượng, điểm yếu của ngành là năng lực và trình độ công nghệ còn hạn chế; thiếu cơ sở hạ tầng kỹ thuật và dịch vụ hỗ trợ; hành lang pháp lý cho sử dụng hiệu quả năng lượng, năng lượng mới và tái tạo chưa hoàn thiện và thiếu đồng bộ; tỷ lệ nội địa hóa công nghệ thấp, thiếu cơ chế hỗ trợ và thúc đẩy nội địa hóa công nghệ; thị trường năng lượng cạnh tranh chưa đồng bộ.

Ông Hưng cũng đề cập tới các khó khăn trong việc thực hiện cam kết net zero. Đặc biệt, thách thức càng tăng trong bối cảnh hiện tại vẫn còn phụ thuộc tương đối vào các nguồn năng lượng sơ cấp truyền thống, nguồn cung và giá năng lượng biến động do các tác động của xung đột địa chính trị toàn cầu, và vốn dành cho quá trình chuyển đổi dự báo tương đối cao. 

Đại diện Viện Năng Lượng cũng trình bày về các trụ cột chính của quá trình chuyển dịch năng lượng. Trong đó nhấn mạnh vào thay đổi hành vi sử dụng (DSM, DR…), cải thiện hiệu suất sử dụng năng lượng. Đồng thời tăng tỷ trọng phương tiện/thiết bị sử dụng điện; tích hợp công nghệ lưu trữ năng lượng; đẩy mạnh các nguồn năng lượng tái tạo, gồm cả điện mặt trời, điện gió, nhiên liệu sinh học, nhiên liệu hydro… và các công nghệ thu hồi, lưu trữ, sử dụng carbon. 

Thay đổi cơ chế để khuyến khích sự phát triển thị trường điện  

Ông Nguyễn Đức Ninh, Giám đốc Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia (AO) - Tập đoàn Điện lực Việt Nam, trình bày về các thách thức và cơ hội của thị trường điện hướng tới sự chuyển đổi xanh. 

Theo ông Ninh, thách thức lớn nhất hiện nay trong hoạt động truyền tải là tắc nghẽn, quá tải  đường dây 220, 110kV ở miền Trung và nghẽn mạch ở đường dây truyền tải Bắc - Nam. Điều này cũng gây lãng phí khi 220 nhà máy điện năng lượng tái tạo không được điều động hết. 

Ông Nguyễn Đức Ninh, Giám đốc Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia (AO) - Tập đoàn Điện lực Việt Nam.

Lý giải điều này, ông Ninh cho biết do khu vực miền Trung và miền Nam có tỷ lệ thâm nhập năng lượng tái tạo cao vào một số giờ nhất định và thời gian nhất định trong năm, gây quá tải cho đường dây 500kV. “Cụ thể, tổng lượng điện cắt giảm trong dịp Tết Nguyên đán tương đương 5.500 MW năng lượng mặt trời và 3.500 MW năng lượng mặt trời trên mái”, ông Ninh dẫn chứng. 

Những thách thức trong vận hành hệ thống điện đã tác động đến quy hoạch thị trường điện, cụ thể là khó dự báo khả năng tái tạo trong quy hoạch dài hạn. Ngoài ra, năng lượng mặt trời chủ yếu được tạo ra vào giờ cao điểm ban ngày cũng ảnh hưởng đến việc lập kế hoạch và giá thị trường điện. 

Dù còn nhiều khó khăn, nhưng ông Ninh cũng chỉ ra các cơ hội phát triển thị trường điện Việt Nam đáp ứng yêu cầu của Quy hoạch điện 8. Cụ thể, theo đại diện AO, phát triển cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) cho phép nhà tiêu dùng lớn mua điện trực tiếp từ các nhà máy điện tái tạo là một khả năng giải tỏa sự lãng phí nguồn điện này.  

Ngoài ra, khi có chính sách phù hợp cũng sẽ kích thích sự phát triển của thị trường dịch vụ phụ trợ; phát triển thị trường hệ thống pin lưu trữ (BESS) nhằm cung cấp nguồn dự trữ khi xảy ra chênh lệch cung - cầu trong hệ thống điện. Về lâu dài, ông Ninh cho rằng các thị trường phái sinh và thị trường tài chính, trong đó có sự tham gia tích cực của nguồn vốn tư và vốn ngoại, cũng sẽ là động lực để thúc đẩy sự phát triển của thị trường điện. 

Do đó, đại diện AO cho rằng vấn đề trước mắt là thúc đẩy thực hiện các chương trình điều chỉnh phủ tại điện thương mại để cải thiện khả năng đáp ứng tải trọng dựa trên thị trường. Bên cạnh đó, nâng cấp cơ sở hạ tầng công nghệ và đào tạo, nâng cao chất lượng nhân lực nhằm đáp ứng các yêu cầu mới về vận hành hệ thống điện thông minh và tối ưu hóa. 

Cơ hội kỹ thuật và hợp tác chuyển đổi năng lượng sạch

Ông Sean M.Lawlor, Chuyên gia năng lượng, Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Việt Nam cho biết Hoa Kỳ đang có những hợp tác với các đối tác trong khu vực Thái Bình Dương, trong đó có Việt Nam, tham gia vào quá trình chuyển đổi kinh tế mang tính chất mới, tăng cường sự chống chịu, giảm phát thải hướng tới mục tiêu tại COP26. Đại diện Đại sứ quán Hoa Kỳ đánh giá cao những mục tiêu tham vọng của Việt Nam về phát triển năng lượng tái tạo, trong đó có mục tiêu đạt 7GW điện gió ngoài khơi vào năm 2030. 

Ông Sean M.Lawlor cũng đề cập đến những thách thức Việt Nam phải đối mặt trong quá trình chuyển dịch năng lượng xanh. Cụ thể, ông cho rằng hệ thống truyền tải phải được nâng cấp đề giảm tắc nghẽn và tăng cường hiệu quả truyền tải Bắc - Nam. 

Bên cạnh đó, ông cũng chỉ ra nhu cầu hoàn thiện chính sách, cơ chế để thúc đẩy thị trường vốn dành cho chuyển đổi xanh. Trong đó, ông đề xuất mở rộng cơ chế FIT để giải tỏa nỗi lo lắng của nhà đầu tư vào năng lượng tái tạo; cân nhắc một sự chuyển dịch nhịp nhàng giữa các cơ chế, từ FIT sang cơ chế đấu thầu cạnh tranh; áp dụng các chính sách khuyến khích, đãi ngộ với nhà đầu tư thực hiện tốt các dự án…

Ông Sean M.Lawlor cho biết Hoa Kỳ đang thực hiện phương pháp tiếp cận đa phương, trong đó có sự tham gia của nhiều đối tác từ Nhật, Úc… thông qua hợp tác song phương, đa phương về phát triển năng lượng sạch để hỗ trợ các bên thực hiện quá trình chuyển đổi năng lượng sạch. 

Các diễn giả và đại biểu trao đổi các vấn đề xung quanh tiến trình chuyển đổi năng lượng sạch.

Chia sẻ về các cơ hội công nghệ thúc đẩy năng lượng sạch, Tổng Giám đốc khối dịch vụ GE Gas Power châu Á ông Narendra Asnani cho biết GE đã sẵn sàng nhiều công nghệ với chi phí hợp lý cho các khách hàng để tăng tốc phát triển các nguồn năng lượng tái tạo kết hợp điện khí hóa. Theo đó, đại diện GE đánh giá các nguồn năng lượng phát thải thấp, như khí tự nhiên, kết hợp với các giải pháp công nghệ hydro, thu giữ carbon… có thể giúp Việt nam thực hiện mục tiêu net zero vào giữa thế kỷ. 

Cũng tại Hội thảo, các diễn giả và người tham dự đã có những trao đổi xung quanh tiến trình chuyển đổi năng lượng sạch. Các vấn đề được trao đổi xoay quanh các dự án năng lượng tái tạo đang thực hiện, vai trò và mức độ sẵn sàng của EVN trong quá trình này, những đối sách để giải tỏa áp lực, cân đối các nguồn năng lượng trong cơ cấu nguồn cung năng lượng quốc gia… Tọa đàm đã cho thấy bức tranh toàn cảnh của quá trình chuyển đổi năng lượng Việt Nam, trong đó có lĩnh vực điện lực; và những nỗ lực của Chính phủ, các Bộ, ngành và cộng đồng doanh nghiệp trong việc thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng sạch. 

Giang Nguyễn